Εάν ρωτούσε κανείς ποια είναι η λέξη που αντιπροσωπεύει την εποχή μας, η απάντηση θα ήταν σίγουρα τα «δεδομένα»

Οποιαδήποτε, σχεδόν, ενέργεια του σύγχρονου ανθρώπου προϋποθέτει τη συλλογή δεδομένων του και αποκαλύπτει στοιχεία ικανά να δημιουργήσουν το πλήρες προφίλ του χαρακτήρα και του τρόπου ζωής του: δεδομένα υγείας, καταναλωτική συμπεριφορά, πολιτικές και φιλοσοφικές πεποιθήσεις, σεξουαλικό προσανατολισμό, σκέψεις, συναισθήματα, διαδρομές κι αισθητική.

Και κάπου εδώ μπαίνουν στο παιχνίδι η νευροεπιστήμη και η νευροτεχνολογία. Η νευροεπιστήμη είναι η επιστήμη η οποία μελετά το νευρικό σύστημα και τον ανθρώπινο εγκέφαλο, συνδυάζοντας επιστήμες όπως τα μαθηματικά, η ψυχολογία, η βιολογία, η χημεία, η ιατρική, η επιστήμη των υπολογιστών κλπ. Η νευροτεχνολογία είναι η τεχνολογία η οποία στοχεύει μέσω των εφαρμογών της στην κατανόηση του εγκεφάλου και των διαφόρων πτυχών της συνείδησης, της σκέψης και των εγκεφαλικών δραστηριοτήτων.

Όλα αυτά ακούγονται θεωρητικά, όμως η αλήθεια είναι ότι εφαρμογές της νευροτεχνολογίας υπάρχουν ήδη στη ζωή μας. Στον τομέα της ιατρικής «έξυπνες» εφαρμογές αντιλαμβάνονται χημικές αλλαγές στον εγκέφαλο και διαγιγνώσκουν πρώιμα στάδια κατάθλιψης, Αλτσχάιμερ ή επιληψία με απώτερο στόχο την πρόληψη και θεραπεία τους. Η βαθιά διέγερση του εγκεφάλου καταστέλλει τον τρόμο στους ασθενείς με νόσο του Πάρκινσον και υπερνικά την κινητική δυσκαμψία. Σε εμπορικό επίπεδο, οι πλέον διαδεδομένες εφαρμογές της νευροτεχνολογίας είναι οι συσκευές εγκεφαλικής διεπαφής σε videogames και η αποτύπωση κειμένου λέξεων βάσει των γραμμάτων που σκέφτεται ο χρήστης.

Οι νέες αυτές τεχνολογικές δυνατότητες προσφέρουν ελεύθερο πεδίο σε μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας, σε εταιρείες marketing, σε κυβερνήσεις αλλά και σε εγκληματίες να υποκλέψουν δεδομένα, σκέψεις ακόμα και τους μηχανισμούς λήψης των αποφάσεων από το άτομο και να δράσουν καθοριστικά στη νοητική κατάσταση, τις γνωστικές διεργασίες και στον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου εν γένει, να κάνουν δηλαδή brain hacking.

Υπό μία έννοια το brain hacking (υποκλοπή του εγκεφάλου) δεν απαιτεί περίπλοκα τεχνολογικά συστήματα για να συντελεστεί. Συμβαίνει ήδη και συμβαίνει εύκολα στα ψηφιακά κοινωνικά δίκτυα, με πρωταγωνιστή το Facebook. Οι αλγόριθμοι του Facebook συλλέγουν όλα τα δεδομένα των χρηστών, από τις αναρτήσεις, τις φωτογραφίες, την αλληλεπίδραση με άλλους χρήστες, την τοποθεσία, τη διάθεση έως και τα στοιχεία της συσκευής από την οποία έχουν συνδεθεί και άλλων κοντινών συσκευών. Δημιουργείται έτσι πολύ εύκολα το προφίλ εκάστου χρήστη ως προς τις προτιμήσεις του, τις πολιτικές και φιλοσοφικές πεποιθήσεις του, τον σεξουαλικό του προσανατολισμό και όλα όσα τον αφορούν στα οποία άμεσα ή έμμεσα οι αλγόριθμοι έχουν πρόσβαση. Με αυτόν τον τρόπο οι χρήστες γίνονται βορρά στους διαφημιζόμενους – πελάτες του ψηφιακού κοινωνικού δικτύου ή όπως μας δίδαξε και το σκάνδαλο της Cambridge Analytica σε όποιον υποψήφιο έχει τη δυνατότητα να πληρώσει για να χειραγωγήσει. Οι χρήστες των ψηφιακών δικτύων είμαστε ό,τι οι τηλεθεατές για τα τηλεοπτικά προγράμματα: το μέσον δια του οποίου θα αποκομίσει κέρδος η επιχείρηση και άρα το αντικείμενο προς μελέτη για να επιτευχθεί ο ανωτέρω σκοπός. Είμαστε ο στόχος και όχι ο πελάτης, όπως λανθασμένα πιστεύεται. Ως εκ τούτου, τα δεδομένα και οι σκέψεις των χρηστών διατίθενται προς παν σκοπό, ηθικό ή μη. Ο εθισμός των χρηστών στα ψηφιακά κοινωνικά δίκτυα, για τον οποίο γίνεται τόσος λόγος, δεν είναι ένα τυχαίο γεγονός, αλλά μία επιδιωκόμενη από τα δίκτυα κατάσταση, για την επίτευξη της οποίας επενδύει ασταμάτητα. Έτσι απλά, και χωρίς να το αντιλαμβάνεται εύκολα ο χρήστης χειραγωγείται από το τι να αγοράσει έως τι να ψηφίσει. Κι έτσι απλά τίθενται σε πραγματικό κίνδυνο έννοιες όπως η ελευθερία της βούλησης και η δημοκρατία.

Η χρήση συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης τα οποία συλλέγουν δεδομένα ως προς τις εγκεφαλικές διεργασίες του ατόμου που πάσχει από κάποια ασθένεια όπως Parkinson ή Αλτσχάιμερ ή είναι παράλυτο κι εν συνεχεία η παρέμβαση τους για τη βελτίωση της κλινικής εικόνας του ασθενή είναι σε γενικές γραμμές ηθικά αποδεκτή σε ιατρικό επίπεδο. Απαιτεί, βέβαια, αυστηρή ρύθμιση, πέρα από τους κανόνες ιατρικής δεοντολογίας που τη διέπουν.

Πέραν της ιατρικής, όμως, εφαρμογής τέτοιου είδους συστήματα τείνουν να γίνουν δημοφιλή και ανάμεσα στους ανθρώπους που επιθυμούν απλά την αύξηση των νοητικών ικανοτήτων τους και τη γνωστική τους ενίσχυση. Με λίγα λόγια, σε ένα ολοένα αυξανόμενα απαιτητικό γνωσιακά περιβάλλον οι άνθρωποι επιδιώκουν την αύξηση της εγκεφαλικής τους εγρήγορσης και των νοητικών τους ικανοτήτων χωρίς τη χρήση φαρμάκων προκειμένου να μπορούν να ανταπεξέλθουν στις απαιτήσεις του σύγχρονου τρόπου ζωής και να ανελιχθούν. Η συγκεκριμένη χρήση εγείρει ηθικές αμφιβολίες. Ποιες είναι οι παρενέργειες μίας τέτοιας παρέμβασης; Πώς θα μπορούσε να διασφαλιστεί ότι η μελέτη των εγκεφαλικών διεργασιών ενός ατόμου και η επέμβαση σε αυτές δε θα «προδώσει» ευαίσθητα ή μη δεδομένα τρίτων ατόμων εν αγνοία τους στο επίπεδο που συνδέεται γενετικά μαζί τους; Πώς θα μπορούσε, επίσης, να διασφαλιστεί ότι άνθρωποι με οικονομική ευμάρεια, οι οποίοι θα μπορούν να αντεπεξέλθουν στο κόστος τέτοιων συστημάτων δε θα αναπτύξουν ικανότητες «υπερανθρώπων» σε αντίθεση με την πλειοψηφία; Και τι θα σημαίνει αυτό ως προς τα δικαιώματα και την κατανομή της εξουσίας;

Σε μία πιο φουτουριστική πραγματικότητα, όπου ο Elon Musk, ο ιδρυτής και CEO της Tesla, έχει υλοποιήσει το πλάνο του να καταστήσει τον άνθρωπο «υπεράνθρωπο» ή ακόμα και «αθάνατο» μεταφορτώνοντας τη δομή, τις διεργασίες και το περιεχόμενο του εγκεφάλου του σε μία μηχανή, πώς θα είναι διαμορφωμένη η κοινωνία; Τι θα σημάνει αυτή η επίτευξη για τη δημοκρατία και τις ατομικές ελευθερίες; Στόχος του συγκεκριμένου επιχειρηματία είναι αρχικά να μπορέσει να θεραπεύσει εκφυλιστικές ασθένειες του εγκεφάλου, όπως το Αλτσχάιμερ, ή να βοηθήσει τους ανθρώπους με παραλυσία με απώτερο στόχο να φθάσει την νευροτεχνολογία σε τέτοιο επίπεδο ούτως ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να υπάρχουν και ως μηχανές ταυτόχρονα με το φυσικό τους σώμα ή να συνεχίσουν να υπάρχουν νοητικά ακόμα και μετά τον θάνατό τους. Το ερώτημα, όμως, που τίθεται είναι εάν αυτό το υβρίδιο ανθρώπου – μηχανής θα αποτελεί υποκείμενο δικαίου, δηλαδή εάν θα έχει δικαιώματα και υποχρεώσεις. Εάν η απάντηση που δοθεί είναι καταφατική τότε θα πρέπει να εξεταστεί ποια δικαιώματα και ποιες υποχρεώσεις θα έχει η συγκεκριμένη μορφή ύπαρξης και σε ποια έκταση. Η ανθρωπότητα βρίσκεται ακόμα πολύ μακριά από μία τέτοια δυνατότητα. Καθώς, όμως, έχουν ξεκινήσει οι σχετικές έρευνες αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να εξεταστεί σε ποια έκταση και υπό ποιες προϋποθέσεις θα επιτραπεί μία τέτοια έρευνα.

Το μυαλό του ανθρώπου είναι το προπύργιο της ιδιωτικότητάς του. Είναι άρρηκτα συνδεδεμένο και με την ιδιωτικότητα τρίτων ανθρώπων που συνδέονται γενετικά μαζί του αλλά και με αυτών που αλληλεπιδρούν μαζί του. Οι διεργασίες και οι μηχανισμοί λήψης των αποφάσεων από το άτομο σχετίζονται με την ελεύθερη βούληση και η ελεύθερη βούληση με τη δημοκρατία. Οποιαδήποτε παρέμβαση, ακόμα και η πιο μικρή, θα πρέπει να γίνεται στο πλαίσιο αυστηρού ρυθμιστικού πλαισίου και να τηρεί αυστηρούς ηθικούς κανόνες. Πέραν,όμως, της προστασίας που οφείλει να παρέχει η πολιτεία και της ηθικής που οφείλει να διακρίνει τις επιχειρήσεις, τα ίδια τα άτομα οφείλουν να γνωρίζουν τι σημαίνει να χρησιμοποιούν συστήματα που δύνανται να παρέμβουν στις εγκεφαλικές τους διεργασίες, πώς δουλεύουν και ποιες παρενέργειες μπορεί να έχουν στα ίδια και στην κοινωνία. Δεν μπορεί να νοηθεί ως ολοκληρωμένος άνθρωπος αυτός που δε γνωρίζει τις συνολικές επιπτώσεις της πρόσβασης στους πιο ιδιωτικούς μηχανισμούς της σκέψης του. Διότι «σκέφτομαι άρα υπάρχω», κατά την σοφή πρωτοπόρα διατύπωση του Καρτέσιου.